50 Semana de Música do Corpus – Festival Cidade de Lugo
Sábado, 20 de maio de 2023 – Círculo das Artes de Lugo, 20:30 h
Ensemble Praeteritum
Pablo Suárez Calero, dirección
Programa:
Gustav Mahler (1860-1911)
Sinfonía No. 1 “Titán” (Arranxo para 16 músicos de Klaus Simon)
Ensemble Praeteritum
Violín I e concertino-director: Pablo Suárez
Violín II: Abelardo Martín
Viola: Sandra García
Violoncello: Gustavo Lapresta
Contrabaixo: Luis Otero
Frauta: Violeta de los Ángeles Gil
Óboe: Iria Porras
Clarinete I: Sandra Ibarretxe
Clarinete II e baixo: Javier Roldán
Fagot: Paula Jiménez Queipo
Trompa I: Jessica María Rueda
Trompa II: Carles Pérez
Trompeta: Carlos Higón
Percusión: Ferrán Navarro
Acordeón: Garazi Navas
Piano: Sandra Cebrián
Ensemble Praeteritum
Ensemble Praeteritum é un conxunto instrumental creado polo violinista Pablo Suárez Calero en 2011. Un dos seus principais obxectivos é a busca da novidade na maneira de afrontar a música. Por medio de fortes contrastes dinámicos e expresivos, improvisacións, cadencias, recitativos, e unha busca constante de colores no son, o ensemble interpreta a partitura creando unha beleza especial e persoal destinada puramente ao goce do público.
Os integrantes do Ensemble Praeteritum estudaron en España, Alemaña, Italia e Bélxica con mestres da altura de Nicolás Chumachenco, Ana Chumachenco, Salvatore Accardo, Igor Oistrakh, Tabea Zimmermann, Franco Gulli, Agustin Dumay, Jordi Savall, Igor Ozim, José Miguel Moreno, Manuel Barrueco, Esko Laine, Cuarteto Casals, Heime Müller, Diemut Poppen e Günter Pichler.
Dende a súa creación, o ensemble actuou en salas como a Fundación Juan March, a Sala de Columnas do Palacio Real de Madrid, o Auditorio da Universidade Carlos III de Madrid, o Centro Cultural Conde Duque, a galería de arte The Ballery de Berlín, o Círculo das Artes de Lugo, o Teatro Principal de Pontevedra e Ourense, La Nau Capella da Sapiència de Valencia, ou a Sala Fundación Caja Segovia, entre outras.
Así mesmo, o ensemble foi incluído dentro de ciclos e festivais tales como o 34º Festival Internacional de Música de Canarias, Festival de Música Sacra de Madrid, Ciclo de Música de Cámara de Ourense, Rede de Teatros da Comunidade de Madrid e Castela-A Mancha, Ciclo de música CICUS da Universidade de Sevilla, Festival Serenates d’Estiu de Cala Rajada, Ruta dos Órganos históricos de Castela-A Mancha, Festival Cambia de Marcha – San Isidro 2017, XI Festival Vilanova dos Infantes, e o Festival Bal y Gay de Lugo, entre outros.
En decembro de 2014, o Ensemble Praeteritum publica o seu primeiro traballo discográfico co selo QTV Classics, titulado As Catro Estacións de Antonio Vivaldi versión senza fine. Unha particular versión na que cada estación e movemento están enlazados entre si con cadencias ao violín ou á tiorba.
Na tempada 2019-2020, o ensemble organizou a primeira edición do Ciclo Mendelssohn en Vallekas; unha iniciativa social e cultural coa que busca acercar a música clásica de gran calidade a barrios que saen do circuíto convencional para este tipo de oferta cultural.
Así mesmo, no mes de xaneiro o Ensemble tivo a honra de ofrecer o concerto-homenaxe ao 75 aniversario da liberación de Auschwitz na Sala de Columnas do Palacio Real de Madrid, que contou coa presidencia de honra da S.M. a Raíña Dona Sofía. O acto foi organizado polo Ministerio de Asuntos Exteriores, Unión Europea e Cooperación, Patrimonio Nacional e o Centro Sefarad-Israel, baixo O Alto Patrocinio da S.M. o Rei.
Sinfonía Nº1 de Gustav Mahler. Versión de cámara de Klaus Simon
As realizacións camerísticas das sinfonías de Gustav Mahler constitúen un dos fenómenos máis paradoxais da historia da música sinfónica. Costa aceptar que as densas e complexas construcións orquestrais do compositor austríaco, paradigmas da hipertrofia sinfónica posromántica, cando son reducidas aos mínimos medios instrumentais e expresivos, poidan conservar, e incluso, adquirir unha nova dimensión. Con todo, algúns dos contemporáneos do compositor xa eran conscientes de que a grandeza da súa música non dependía da magnitude dos medios utilizados, senón da universalidade e da transcendencia das emocións que o compositor exploraba. Foi decisiva neste sentido a férrea vontade de Arnold Schoenberg, quen nos difíciles anos da posguerra da Primeira Guerra Mundial fundou a Sociedade de Interpretacións Musicais Privadas, coa finalidade de interpretar as partituras contemporáneas cos máis altos estándares. Os limitados recursos da sociedade impedían a interpretación das grandes obras orquestrais na súa forma orixinal, polo que se fixeron arranxos de cámara coidadosamente adaptados e interpretados. O ideario da sociedade impoñía a realización dun número importante de ensaios, a presentación de audicións repetidas das obras e o rexeitamento cara a calquera tipo de concesión co público e cos críticos. Como tantas veces xa sucedera en vida de Schoenberg, as acusacións iniciais de sacrilexio pronto enmudeceron ante o éxito do seu proxecto.
Nos tres anos de historia da sociedade, adaptáronse de Gustav Mahler para a Verein os Kindertotenlieder e dúas sinfonías: a Cuarta, transcrita por Erwin Stein e A canción da terra, acometida polo propio Schoenberg, aínda que non chegou a completar o proxecto. Para sorpresa de todos, estas versións camerísticas constituíron unha aproximación á música de Mahler renovada e reveladora. Nelas, por exemplo, facíase moito máis palpable a traballada escritura contrapuntística e polifónica do compositor. Así mesmo, o ensemble de cámara permitía imprimir ao discurso musical unha maior expresividade, máis matizada e sutil, típica da práctica da música de cámara. E todo isto sen que a natureza sinfónica da obra se resentise, pois non en van, moitas pasaxes sinfónicas de Mahler son netamente camerísticas. En definitiva, estamos ante versións que sorprenden pola forma en que a dialéctica sinfónica mahleriana, independentemente dos medios empregados, segue vencendo e convencendo ao espectador.
Aínda que a inspirada idea de Arnold Schoenberg non encontrou continuadores, co renacer mahleriano dos anos setenta, diferentes grupos de cámara retomaron con éxito as versións de Stein e de Schoenberg. O paso seguinte era predicible: unha proliferación de novas versións de cámara, de practicamente todas as sinfonías, abordándose incluso aquelas ideadas para cadros de persoal máis nutridos, tanto en canto a músicos como a instrumentos. Entre estes exemplos destaca a primeira realización da Quinta, da man dun grupo español, o Natalia Ensemble, e a serie de recreacións realizadas polo alemán Klaus Simon: Primeira (2008), Cuarta (2007), Quinta (2014), Sexta (2017), Sétima (2018) e Novena (2014).
A versión da Primeira de Klaus Simon foi estreada en Trento, no ano 2010. Nela expande lixeiramente os medios instrumentais utilizados na súa versión previa —a Cuarta— permitindo unha gran flexibilidade no número de cordas; dende cuarteto a un grupo de 20 instrumentistas de corda. Require así mesmo 5 madeiras, 3 metais, percusión, piano e harmonio; sendo este último substituído polo acordeón. Aínda que Mahler só utiliza o harmonio na súa Oitava Sinfonía, este é unha constante en todas as adaptacións de Simon. Con el consegue aportar á obra un fondo harmónico, sutil pero perceptible, sobre o que os instrumentos solistas poden expresarse de forma individual.
A Primeira Sinfonía de Mahler, tal como a coñecemos na súa versión definitiva, foi o resultado dun longo proceso creativo que é reflexo das dificultades ás que o xove director de orquestra, a pesar do seu éxito no podio, tivo que se enfrontar para conseguir un primeiro recoñecemento como compositor. A singularidade da súa concepción sinfónica, moi adiantada ás dos seus coetáneos, foi responsable das frías recepcións que a obra foi colleitando. Basta aliñar os seus compases iniciais cos de sinfonías contemporáneas de Brahms, Dvorak ou Tchaikovsky para darse conta da súa audacia creadora. O proceso creativo da obra cristaliza en Leipzig, 1888, onde Mahler era asistente de Artur Nikisch. A súa forma orixinal como poema sinfónico en cinco movementos titulado Titán recibiu a súa frustrada estrea en Budapest (1889). Tras a revisión da obra, unha segunda interpretación en Hamburgo en 1893 conseguiu un inesperado éxito, que non se confirmou en Weimar (1894). Nese momento Mahler retira o movemento lento Blumine e pasa a denominar a obra Sinfonía en re maior, estreándose como tal en Berlín (1896). Nin esta, nin posteriores interpretacións se saldaron con éxito. Así a todo, co paso dos anos a obra foi impoñéndose de forma progresiva, sendo a sinfonía máis interpretada en vida do compositor e colleitando éxitos, tanto nas xiras americanas do propio Mahler, como nas europeas dirixidas polo seu paladín español, José Lassalle, quen a estreou en diversas capitais, varias delas españolas, en concreto no contexto dunha xira de concertos que recorreu a península ibérica en 1909.
Como en toda a música de Mahler, subxace unha creación literaria na súa inspiración. Neste caso a novela Titán de Jean Paul. Mahler transcende ao seu argumento, dando vida a un peculiar fresco sinfónico, atípico na súa construción formal; un auténtico collage de ideas musicais e dramáticas que roldan pola mente de Mahler dende a súa xuventude. De todas estas fontes musicais As cancións do camarada errante xogan un importante papel nos movementos impares. O primeiro movemento ábrese como unha misteriosa suspensión sonora, evocación do son da natureza Naturlaut, na que repentinamente a voz do camarada errante faise escoitar nun xuvenil e apaixonado discurso. Porén, un largo e introspectivo interludio, fai renacer as sombras da introdución. Tras el, retorna a luz cun efusivo crescendo e un explosivo, pero en modo algún concluínte final. O segundo movemento é un Scherzo inspirado no Ländler —danza campesiña— arrebatado na súa enerxía. O seu trío contrasta pola súa elegancia e a súa evocadora nostalxia. Tras a supresión do Blumine, o terceiro movemento asume o seu papel. Unha grotesca marcha fúnebre —baseada no popular Frère Jacques— dá paso a unha festiva explosión de música xudaica klezmer e a unha lírica evocación do camarada errante. O movemento final é o resultado dunha loita de extremos: un tormentoso e vehemente primeiro tema e un lírico e expansivo segundo tema. O título inicial D’all Inferno al Paradiso explicita á perfección o atribulado carácter do movemento, o cal culmina nunha, agora si, triunfal Coda; unha auténtica exhibición de forza musical.
Pablo Sánchez Quinteiro, maio de 2023
